مَبعَث به معنای مکان یا زمان برانگیخته‌شدن پیامبر
مَبعَث، اسم زمان و مکان به معنای مکان یا زمان برانگیخته‌شدن پیامبران از سوی خداوند برای هدایت انسانها است. در واژه «مبعث»، مفهوم مصدری یعنی «بعثت» نیز لحاظ شده است. بعثت در اصطلاح اسلامی بیشتر برای پیامبر اسلام(ص) به کار می‌رود. وی در۴۰ سالگی در غار حراء واقع در کوه نور (در نزدیکی شهر مکه) به پیامبری برانگیخته‌شد و این، سرآغاز دین اسلام بود، که طبق قول مشهور شیعه امامیه، در روز ۲۷ رجب، ۱۳ سال قبل از هجرت پیامبر(ص) روی داده است.
قبل از بعثت پیامبر(ص)، دین بیشتر مردم آن ناحیه، بت‌پرستی بود با همه تطورات و مظاهر آن: ماه‌پرستی، آفتاب‌پرستی، و.... ادیان آسمانی تحریف‌شده نیز در قسمتهای مختلف این سرزمین پیروانی داشت. اما با بعثت پیامبر(ص) و ظهور اسلام، این دین فراگیر و بت‌پرستی از حجاز برچیده شد.
سالگرد مبعث رسول خدا(ص)، از اعیاد بزرگ مسلمانان و به «عید مبعث» مشهور است.
محتویات
واژه شناسی
معنای لغوی و اصطلاحی
کلمه «مبعث» مصدر میمی، اسم زمان و مکان، از ریشه «ب ع ث» و این ماده در اصل به معنای برانگیخته شدن است. بعثت به معنای برانگیختن[۱]، ارسال[۲] و یا روانه کردن[۳] است.
در کلمه مبعث، مفهوم مصدری یعنی بعثت یا مفهوم اسم زمان یعنی وقت بعثت ملحوظ است. بنابراین اضافه کلمه روز و یوم به مبعث که می‌گوییم «روز مبعث یا یوم المبعث» به اعتبار مفهوم مصدری است با اضافه تخصیصی یا به اعتبار تجرید از مفهوم زمان است با اضافه بیانی.[۴]
در اصطلاح دینی، بعثت عبارت از ارسال انسانی به سوی انسان‌های دیگر از سوی خداوند برای دعوت به دین الهی است.[۵]
روز مبعث یاعید و جشن مبعث به معنی روزی است که حضرت محمد(ص) از طرف خداوند عالم به رسالت مبعوث شد.[۶]
در قرآن
بعثت در فرهنگ قرآنی به معنای عامل برانگیختن و رسانیدن به مرحله‌ای خاص از تکامل است که در آن نوعی تحول وجود دارد. برای همین، در معنای حشر مردگان نیز به کار رفته است، زیرا آغاز نوعی تحول بزرگ و وارد شدن به فضایی جدید است ؛[۷] هرچند معنای اصطلاحی غالب آن برانگیختن و فرستادن پیامبران برای هدایت مردم است.[۸]
در همه جای قرآن، انتساب بعثت به «الله» است، یعنی هم حشر مردگان، هم قانونمندی‌های خاص هستی و هم ارسال رسل که نشان از تسلط مطلق اراده و برنامه خدا در اداره جهان هستی است.
نکته قابل تأمل در بعثت پیامبران، منّتی است که خداوند بر مردم می‌نهد.[۹] اولاً این منت برای هدایت و راهبری است و ثانیاً اینکه پیامبران را از میان خود مردم و از جنس آنان انتخاب کرده است.[۱۰]
لَقَدْ مَنَّ اللَّـهُ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَ‌سُولًا مِّنْ أَنفُسِهِمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِن كَانُوا مِن قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُّبِينٍ 20px 12px[۱۱]ترجمه=به یقین، خدا بر مؤمنان منت نهاد [که] پیامبری از خودشان در میان آنان برانگیخت، تا آیات خود را بر ایشان بخواند و پاکشان گرداند و کتاب و حکمت به آنان بیاموزد، قطعاً پیش از آن در گمراهی آشکاری بودند.
هرچند گاهی، برگزیدن پیامبران از میان مردم مایه استهزا و انکار مشرکان و عناد و تکبر گردنکشان باشد،[۱۲] اما در این نکته حکمت و منطقی استوار نهفته است ؛ زیرا پیامبران به عنوان الگو و اسوه در قرآن مطرح شده‌اند[۱۳] و اگر از جنس دیگری برگزیده می‌شدند، نمی‌توانستند الگویی بشری باشند؛ و این یک سنت الهی است که پیامبر هر گروه، از جنس خودشان باشد تا حجت بر دیگران تمام شود.[۱۴]
فرهنگ دینی حجاز پیش از مبعث
دین بیشتر مردم جزیره، بت‌پرستی بود با همه تطورات و مظاهر آن. در یمن، پرستش ماه و آفتاب رایج بود. ماه را اله و آفتاب را الهه می‌دانستند. نامهای عبدالشمس، عبدالشارق، عبدالنجم، عبدالثریا نمونه‌هایی از وجود این نوع عبادت است. پرستش مفاهیم معنوی و قوای نادیدنی نیز شیوه گروهی دیگر بود.[۱۵]
عبادت سنگ و چوب یکی دیگر از مظاهر بت پرستی بود. معبد عزی سه درخت بود، در جایی بین مکه و طائف که آن را نخله می‌گفتند. بت بزرگ مردم مکه و قریش، هبل بود. پرستش ارواح آزارکننده مانند جن و غول و عفریب نیز در نقاط مختلف جزیره رایج بود.[۱۶]
ادیان آسمانی که تغییر ماهیت داده بود در قسمتهای مختلف این سرزمین پیروانی داشت. یهودی گری در یمن، وادی القری، خیبر و یثرب بین قبایل بنی قریظه، بنی قینقاع، بنی النضیر رواج داشت. قبایل تغلب، غسّان، قضاعه در شمال و سرزمین یمن در جنوب مسیحی بودند. زردشتی گری و تعالیم بودا در شمال شرقی و تعالیم صابئیان در یمن، حرّان، و مناطق شمالی عراق شایع بود.[۱۷]
افراد اندکی نیز بوده‌اند که از رفتارهای رایج دوری می‌گزیده‌اند و روزهایی را به گوشه‌گیری می‌پرداخته‌اند. چنانکه در برخی از روایات آمده که عبدالمطلب نیای پیامبر(ص) برای نخستین‌بار در غار حراء، ماه رمضان را تحنث گزید. چون ماه رمضان می‌رسید، وی به حراء می‌رفت و مساکین را غذا می‌داد. از آن پس دیگرانی چون ورقه بن نوفل، و ابوامیه بن مغیره از او پیروی کرده و تا پایان ماه در آنجا ماندند. البته شاید در یک نقطه مثل حراء جمع نمی‌شدند، اما انزوایشان در ماه رمضان بوده است که حاکی از احترام آن مردم به ماه رمضان بوده و شاید نشانه‌ای از آن باشد که این عادت سابقه و ریشه قدیمتری داشته است. آنها که چنین روشی برگزیده بودند و به طور کلی آنها که با بت پرستی مخالفتی داشتند آنها را حنفاء یا احناف (جمع حنیف) می‌خواندند.[۱۸]
توصیف امام علی(ع) از زندگی عربها پیش از اسلام
طبق آنچه در نهج البلاغه آمده است، امیرالمؤمنین(ع) در توصیف عربهای پیش از بعثت پیامبر(ص) چنین می‌گوید:
- خداوند، محمد (صلی اللَّه علیه و آله) را مبعوث داشت که بیم‌دهندهء جهانیان باشد و امین وحی او. و شما‌ای جماعت عربها، پیش از آن، بدترین آیین را داشتید و در بدترین جایها به سر می‌بردید و در زمینهای سنگلاخ و ناهموار می‌زیستید و با مارهای سخت و کرّ همخانه بودید. آبی تیره و ناگوار می‌نوشیدید و طعامی درشت و خشن می‌خوردید و خون یکدیگر می‌ریختید و از خویش و پیوند بریده بودید. بتان در میان شما برپا بودند و خود غرقهء گناه بودید.[۱۹]
مبعث پیامبر اکرم(ص)
[پیامبر(ص)] هر سال در حراء خلوت می‌گزید، من او را می‌دیدم و جز من کسی وی را نمی‌دید. آن هنگام جز خانه‌ای که رسول خدا(ص) و خدیجه در آن بود، در هیچ خانه‌ای مسلمانی راه نیافته بود، من سوّمین آنان بودم.
مبعث پیامبر اکرم(ص) در ۴۰ سالگی و در قولی خلاف مشهور، در ۴۳ سالگی آن حضرت رخ داد؛[۲۰] سبب این اختلاف، برداشت متفاوت از مفهوم بعثت است که آیا اولین نزول قرآن و آیات الهی مساوی با بعثت است، یا اولین تبلیغ رسمی و علنی.
طبق گفته مورخان، مبعث، در روز دوشنبه ۲۷ رجب سال چهلم عام الفیل و بیستمین سال حکومت خسرو پرویز بر ایران روی داده است. قولهای دیگری ۱۷ یا ۱۸ رمضان، یا یکی از روزهای ماه ربیع الاول را روز بعثت دانسته‌اند، هرچند شیعیان قول اول را برگزیده‌اند.[۲۱]
وقتی پیامبر اکرم(ص) در غار حرا به تفکر و عبادت مشغول بود، با نزول نخستین آیات سوره علق، و دعوت او به «خواندن به نام پروردگاری که آفرید» آغاز شد و با نخستین آیات سوره مدثر ادامه یافت.[۲۲]
پیامبر(ص) ابتدا همسرش خدیجه(س) و پسر عمویش علی(ع) را در جریان نبوت خویش قرار داد. ۳ سال بعد با نزول آیه وَأَنذِرْ عَشِیرَتَک الْأَقْرَبِینَ ﴿۲۱۴﴾ (ترجمه: و خویشان نزدیکت را هشدار ده.)[شعراء–۲۱۴] دعوت وارد مرحله جدیدی شد و در همان سال با نزول آیه فَاصْدَعْ بِمَا تُؤْمَرُ وَأَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکینَ ﴿۹۴﴾ (ترجمه: پس آنچه را بدان مأموری آشکار کن و از مشرکان روی برتاب)[حجر–۹۴] علنی شد و اول بار پیامبر(ص) در بازار عُکاظ، جایی که همه مردم برای تجارت در آن جمع بودند و عده‌ای نیز در بلندی‌های آن به بیان اشعار تازه و داستان‌های گوناگون مشغول بودند، همه را به سکوت خواند و دعوت خویش را آشکار کرد.
آن روز ابولهب، پیامبر(ص) را به استهزا آزرد وعده‌ای نیز به پیروی از او پیامبر(ص) را آزار رسانیدند؛ اما ابوطالب در حمایت از پیامبر(ص) آنان را تنبیه کرد، عده کمی ایمان آوردند و به جمع گروه‌اندکی که در این دوره ۳ ساله، پنهانی ایمان آورده بودند، پیوستند.[۲۳]
اولین وحی، وقتی توسط جبرئیل بر پیامبر(ص) نازل می‌شود، همراه با هیبت و احساس سنگینی بار عظیم رسالت است، به گونه‌ای که گفته شده است وقتی به خانه آمد، به همسرش گفت: «مرا بپوشان»، اما از ابهام و شگفتی گزارشی نشده است؛ چه، آمادگی ارتباط با فرشته وحی و جهان غیب از پیش برای پیامبر(ص) ایجاد شده و پیش از اینکه جبرئیل را ببیند، آثار او را دیده بوده است.
در کودکی به واسطه پاکی درونی که داشت و نیز بیزاری از محیط فاسد آن زمان مکه، میل به تنهایی و گوشه گیری از شهر و دیار خود را داشت. به همین جهت، عزلت‌های یک ماهه در کوههای اطراف مکه و بعد بازگشت به شهر، خواب‌هایی که حال و هوای جهان غیب داشت، شنیدن صدای ملک وحی پیش از بعثت و ارتباط ۳ ساله اسرافیل و ۲۰ ساله جبرئیل با ایشان[۲۴] آمادگی‌هایی بوده که ایشان را برای ابلاغ پیامبری مهیا می‌ساخته است.
اگر این دسته از روایات را بپذیریم، درباره روایات دیگری که پیامبر(ص) را ناآشنا به فضای وحی و ارتباط با فرشتگان می‌دانند، تأمل باید کرد. نگاه ناباورانه پیامبر(ص) به حادثه وحی و ترس از پریشان خاطری یا جنزدگی، مشورت با خدیجه و تأییدگرفتن از ورقة بن نوفل به عنوان شاهد پیامبری او و آرام شدن حضرت با دلداری وی، مضامین این دسته از روایات است[۲۵] که با سیر رشد و فضای تربیتی حاکم بر پیامبر(ص) و بصیرت و بینش او نسبت به وظیفه سنگین رسالت، ناسازگار به نظر می‌رسد.
جایگاه بعثت در فرهنگ مسلمانان
واقعه بعثت در فرهنگ مسلمانان جایگاهی خاص دارد. بعثت در حقیقت نقطه آغازین اسلام است، دینی که در سالهای اولیه خود با پیروانی اندک و در شرایط سخت آغاز شد، و بعدها در سراسر جهان انتشار یافت و دلهای فراوان را به سوی خود جذب کرد. شروع همه آنچه در اسلام گذشته، همین نقطه است که آغاز تحولی عظیم در تاریخ بشریت به شمار می‌آید.
روز مبعث، عیدی بزرگ در فرهنگ همه فرق اسلامی است و در سراسر سرزمینهای اسلامی، در روز مبعث، جشنهای ویژه‌ای متناسب با آداب و رسوم هر بوم برپا می‌شود.[۲۶]
پانویس
- مصطفوی، ج۱، ص۲۹۶
- فراهیدی، ج۲، ص۱۱۲
- راغب، ج۱، ص۱۳۲
- همایی، مبحث بعثت رسول اکرم(ص)، ص ۴۳.
- تهانوی، ج۱، ص۳۴۰
- همایی، مبحث بعثت رسول اکرم(ص)، ص ۴۴.
- یس، ۵۲؛ بقره، ۵۶؛ حج، ۷؛ نیز نک: راغب اصفهانی، حسین، المفردات فی غریب القرآن، ص۵۲ -۵۳.
- بقره، ۲۱۳؛ نحل، ۳۶؛ اسراء، ۱۷.
- آل عمران،۱۶۴
- توبه، ۱۲۸؛ جمعه، ۲
- قرآن کریم، سوره آل عمران، آیه ۱۶۴.
- اسراء/۹۴/۱۷؛ فرقان /۴۱/۲۵
- احزاب /۲۱/۳۳؛ ممتحنه /۶/۶۰
- اسراء/۹۵/۱۷
- شهیدی، بعثت، در بعثت نامه: مقالاتی درباره بعثت پیامبر اکرم(ص)، ص۳۰۰.
- شهیدی، بعثت، در بعثت نامه: مقالاتی درباره بعثت پیامبر اکرم(ص)، ص۳۰۱.
- شهیدی، بعثت، در بعثت نامه: مقالاتی درباره بعثت پیامبر اکرم(ص)، ص۳۰۱.
- رامیار، تاریخ قرآن، ص۳۷.
- نهج البلاغه، ترجمه آیتی، خطبه ۲۶، صص ۷۹-۸۱.
- یعقوبی،احمد، تاریخ، جلد۲، ص۱۵؛ ابن اثیر، الکامل، جلد ۲، ص۴۶؛ ابن کثیر، السیره النبویه، جلد ۱، ص۳۸۵
- ابن هشام، عبدالملک، السیره النبویه، ج ۱، ص۲۴۰؛ یعقوبی، احمد، تاریخ، ج ۲، ص۱۵؛ طبری، تاریخ، ج ۲، ص۲۹۳.
- ابن هشام، عبدالملک، السیره النبویه، جلد ۱، ص۲۳۶-۲۳۷؛ یعقوبی، احمد، تاریخ، جلد ۲، ص۱۶؛ طبری، تاریخ، جلد ۲، ص۲۹۸
- یعقوبی، احمد، تاریخ، جلد ۲، ص۱۷- ۱۸
- یعقوبی، احمد، تاریخ، جلد ۲، ص۱۶؛ نیز ابن اثیر، الکامل، جلد ۲، ص۴۶-۵۰
- ابن هشام، عبدالملک، السیره النبویه، جلد ۱، ص۲۳۸؛ یعقوبی، احمد، تاریخ، جلد ۲، ص۱۷؛ طبری، تاریخ، جلد ۲، ص۲۹۹
- مطیع، بعثت، ص۲۸۰.
منابع
- قرآن کریم، ترجمه محمدمهدی فولادوند، سایت تنزیل.
- نهج البلاغه، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۷ش.
- ابن اثیر، الکامل
- ابن کثیر، السیره النبویه، به کوشش مصطفی عبدالواحد، بیروت، ۳۸۳ق /۹۶۴م
- ابن هشام، عبدالملک، السیره النبویه، به کوشش مصطفی سقا و دیگران، قاهره، ۳۵۵ق /۹۳۶م
- راغب اصفهانی، حسین، المفردات فی غریب القرآن، به کوشش محمد سید کیلانی، بیروت، دارالمعرفه
- رامیار، محمود، تاریخ قرآن، تهران: امیرکبیر، ۱۳۶۹.
- شهیدی، بعثت، در بعثت نامه: مقالاتی درباره بعثت پیامبر اکرم(ص)، گردآورنده: محمد رصافی، تهران: صبح صادق، ۱۳۸۳ش.
- طبری، تاریخ
- مطیع، مهدی، بعثت، در دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۲ تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۸۳ش.
- همایی، جلال الدین، مبحث بعثت رسول اکرم(ص)، در بعثت نامه: مقالاتی درباره بعثت پیامبر اکرم(ص)، گردآورنده: محمد رصافی، تهران: صبح صادق، ۱۳۸۳ش.